گبه چیست؟

در زمان‌های قدیم زیراندازها از پشم حیوانات اهلی تهیه می‌شدند بدین صورت که پشم حیوانات اهلی را می‌ریسیدند و از آن‌ها فرش گلیم‌های ساده می‌بافتند بعدها براساس تجربه و تلاش انواع دیگر ی از  زیرانداز را بافتند که گبه یکی از آن‌ها می‌باشد. گبه نوعی زیرانداز با بافتی درشت و خوابی بلند است و مانند فرش ارزش هنری بالایی دارد. نام دیگر گبه قالیچه خرسک است. گبه یک زیرانداز زمخت و ضخیم است که مانع نفوذ سرمای زمین می‌شود و علت نامگذاری آن هم به همین دلیل است. این نوع زیرانداز در اندازه هایی کوچک‌تر از قالی بافته می‌شود و هنر دست عشایر بوشهر، شیراز، خراسان، کهگیلویه و...می‌باشد. استان فارس با قدمتی 150 ساله یکی از پیشگامان این هنر در ایران است.

اتحادیه قالیبافان نیز گبه را این چنین تعریف کرده است:

به گزارش اتحادیه قالیبافان، گبه نوعي قالي است؛ يعني به غير از تار و پود، پرز هم دارد اما فرش‌ فروشان موقع تقسيم‌ بندي انواع قالي، گبه را به عنوان قالي حساب نمي‌كنند و آن را يكي از انواع فرش‌ها معرفي مي‌كنند؛ شايد چون ضخامت پرز و طول گره آن نسبت به پرز انواع قالي، بسيار كلفت‌تر و بلندتر است. گبه دست‌بافتي مخصوص عشاير بوده و البته امروز به شكل سفارشي در كارگاه‌ هاي قالي ‌بافي شهري هم توليد مي‌شود. گبه نقشه ندارد و طرح‌هايش ذهني است؛ يعني بافنده، براساس ذهن خود يا منظره‌اي كه مي‌بيند، نقش حيوان، آدم و درخت يا حتي اشكال هندسي را مي‌بافد.

اندازه گبه معمولا از يك و نيم تا چهار و نيم متر است و بزرگ‌تر از اين متراژ را تقريبا نمي‌توانيد در بازار پيدا كنيد. گبه به دليل داشتن پرز كلفت و بافت درشت آن، فرش سنگيني است و چون گره‌هايش هم شل بافته مي‌شود، داراي پرزهاي نرم است.

از اواسط دهه 1370 به خاطر سوژه شدن گبه در چند فيلم سينمايي، تب گبه بازار را گرفت و قيمت آن حتي از بعضي قالي‌هاي كاشان و اراك گران‌تر شد اما بعد از طي آن دوره، در حال حاضر تب گبه سرد شده و قيمتش به حالت تعادل رسيده است. در ضمن يكي از هنري‌ترين انواع گبه، گبه‌اي است كه پرز آن از پشم گوسفند تهيه شده باشد؛ يعني بافنده با پشم گوسفند تابيده ‌شده‌اي كه رنگ نشده باشد، گبه را بافته باشد. اين نوع گبه در برابر رطوبت بسيار مقاوم است و تابش مستقيم آفتاب منجر به تغيير رنگ آن نمي‌شود و البته خيلي هم زيباست. 

نوع بافت گبه

گبه‌ها بر روی دارهای افقی وبه دو روش ترکی باف و فارس باف بافته می‌شود. بیشتر گبه‌ها به شکل فارس باف و در بعضی از ایلات عشایر به شکل ترکی باف بافته می‌باشند. بافندگان گبه نقشه خاصی ندارند و به طور ذهنی طرح‌های خود را پیاده می‌کنند. آن‌ها این طرح‌ها را با الهام گیری از طبیعت و محیط پیرامونشان می‌بافند و همین امر باعث می‌شود که با احساس و تفکر بافنده در زمان بافت آشنا شوید.

مهم‌ترین طرح‌های گبه

طرح شیر:

این طرح یکی از عمده ترین نقش‌های مشترک بین بافندگان عشایر جنوب غربی ایران است. شیر در مذهب شیعه به دلیل متانت و قدرت و برخی از صفات به حضرت علی (ع) نسبت داده شده و از این نظر جایگاه خاصی دارد. از طرفی دیگر گفته می‌شود در زمان‌های گذشته در استان فارس شیرهای زیادی زندگی می‌کردند که امروزه نسل آن‌ها منقرض شده‌اند.

طرح خشتی یا قابی شکل:

طرح خشتی بیشتر بین بافندگان فارس و بختیاری رواج دارد و یکی از کاربردی‌ترین نقش های گبه می‌باشد. این طرح از قاب‌هایی منظم تشکیل شده که داخل هر قاب به صورتی جداگانه طرحی هماهنگ با قاب‌های دیگر می سازد. نقش‌های بکار رفته شده در این قاب‌ها معمولا اشکال هندسی مانند لچک و ترنج، خشتی، قاب قرآنی و .. می‌باشند.

طرح حوض گبه:

این طرح شبیه یک ترنج است که در وسط کار قرار دارد و در واقع مانند یک گل بزرگی است که در اطراف آن گل‌ها و غنچه‌هایی دیگر گسترش پیدا کردند.

طرح گل گبه:

وجود نقش گل رز در گبه که به طرح گل گبه معروف است.

طرح ایلاتی:

طرح ایلاتی از طبیعت محل زندگی عشایر نشات گرفته است. این طرح از نظر ظاهری معمولا بین قاب های لوزی، دایره، مستطیل، مربع و بیضی شکل قرار دارد و درون هر کدام از این قاب ها به طرح های اصیل ایرانی مزین شده‌اند. طرح ایلاتی خود به دسته‌های زیرتقسیم می‌شود:

• ایلاتی قشقایی
• ایلاتی لری 
• ایلاتی کردی
• ایلاتی هیب لو
• ایلاتی تفرش بختیاری

طرح درختی:

در تاریخ ایران زمین همیشه درخت جایگاه ویژه ای در متون کهن داشته است. درخت سرو و درخت بید مجنون بیشترین کاربرد را در طرح و نقش داخل گبه و گلیم داشته است. درخت سرو نمادی از شادی و بید مجنون بعنوان نمادی از غم و اندوه می‌باشد.

طرح راه راه:

این طرح از راه‌هایی تشکیل شده است که اغلب به صورت عمودی و اریب بافته می شوند.

طرح خانه در هم:

این طرح شامل خانه هایی در هم است که درون این خانه ها تصویری از مراحل زندگی از آغاز پیدایش تا پایان آن که رسیدن به گوهر ذات و وجود است را نشان می‌دهد.

طرح کف ساده:

در این طرح خانه های ساده روستاییان و زمین کشاورزی آن ها را به تصویر می‌کشد.

طرح هندسی:

همانطور که از اسم این طرح پیداست از اشکال هندسی مانند لوزی، مثلث، بیضی و مربع استفاده می‌شود. طرح جوشقانی، طرح بندی قابی، طرح ستاره، طرح خاتم شیراز و طرح ختایی از طرح‌های هندسی هستند. 

طرح ابرش:

در طرح ابرش از رنگ‌های رگه‌دار و سایه روشن استفاده می‌شود. این طرح الهام گرفته از مزارع جو و گندم است زیرا زمانی که در این مزارع باد می‌وزد نمای خوشه‌های جو و گندم به صورت سایه روشن در می‌اید. ابرش بافی بیشتر در زمینه و حاشیه گبه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

طرح چهارفصل

این طرح نقش یکی از چهار فصول سال را نمایش می‌دهد.بدین صورت که از مناظر گوناگون طبیعت برای نشان دادن فصل مورد نظر در گبه استفاده می‌شود.

رنگ‌های مصرفی در گبه

گبه‌ها اوایل به صورت خودرنگ یعنی رنگ طبیعی خود پشم مانند مشکی، سفید، شیری و قهوه‌ای بودند. اما با گذشت زمان و شناخت رنگدانه‌های گیاهی، گبه‌ها بوسیله گیاهان رنگ ‌شدند. بیشترین رنگ‌هایی که برای رنگرزی گبه‌هااستفاده می‌شود عبارتند از: قرمز، زرد و بنفش، سبز و ابی.

معروفترین گبه

گبه‌های قشقایی جزء بهترین‌ها هستند چرا که شغل اصلی ایل قشقایی دامداریست و دسترسی به پشم مرغوب آن هم به مقدار زیاد با رشته‌های بلند و ضخیم در این ایل وجود دارد. ریسیدن این پشم‌ها  توسط بانوان هنرمند قشقایی و تنها بوسیله دست انجام می‌شود و در انتها توسط رنگ دانه‌های گیاهی رنگ می‌شوند. گبه‌های بافت ایل قشقایی فارس، در خارج از کشور بسیار پرطرفدار است.

تفاوت در گبه‌های جدید و قدیم

همانطور که در سطرهای بالا نیز گفته شد گبه تنها بوسیله دست تهیه می‌شد و هم‌چنین برای رنگ‌آمیزی گبه‌ها از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌کردند.اما امروزه به دلیل استقبال زیادی که از گبه به عمل آمده باعث شده است که برای سرعت بخشیدن به کار و برآورده کردن سریع نیاز بازار، از ماشین ریسندگی به جای پشم ریسی دستی و از رنگ‌های شیمیایی به جای رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند.

طرز نگهداری گبه و گلیم:

گبه هم نوعی فرش است و در رابطه با نگهداری و یا خرید آن باید به صورتی رفتار شود که با سایر فرش ها رفتار می شود.

1- انواع فرش‌ها را بايد به صورت لوله‌اي جمع كرد. بدترين نوع جمع كردن يك فرش، تا كردن‌اش است؛ هر چند با اين روش جاي كمتري را اشغال كند. با اين روش - يعني لوله كردن - احتمال شكستن فرش خيلي كم مي‌شود.

2- اگر گرد و غبار و خاك مدت زيادي زير و داخل ريشه‌هاي فرش بماند و تميز نشود، فرش را سفت مي‌كند و باعث شكسته شدن‌ آن مي‌شود.

3- با وجود جاروبرقي در زندگي‌هاي امروزي، ديگر خيلي كم‌ مشكل بيدخوردگي براي انواع فرش به‌وجود مي‌آيد اما اگر قرار است براي مدتي گليم، گبه، زيلو و... را در كمد يا گوشه‌خانه نگه داريد، براي جلوگيري از بيدخوردگي، حتما لابه‌لاي آن نفتالين يا تنباكو بگذاريد.

4- گليم‌هاي بزرگ و گبه‌ها را اگر با شامپو فرش بشوييد، هم سالم مي‌ مانند و هم خوب تميز مي‌شوند اما گليم‌هاي ظريف و هنري و كوچك را بهتر است با شامپو آن هم با دست بشوييد و اگر مي‌خواهيد آن را در ماشين لباسشويي بيندازيد، يادتان باشد كه همراه لباس‌هاي دكمه‌دار و زيپ‌دار، داخل ماشين نيندازيدشان و در ضمن، از پودرهاي رختشويي هم استفاده نكنيد بلكه به جايش از مايع شوينده مخصوص لباس‌هاي رنگي استفاده كنيد؛ ضمنا حرارت آب هم بالا نباشد؛ يعني زير 30 درجه باشد.

5-اگر الياف گليم داراي رنگ طبيعي باشد، در مقابل تابش مستقيم آفتاب چندان آسيبي نمي‌بيند اما اليافي كه با رنگ شيميايي رنگ شده – به‌خصوص اگر نامرغوب هم باشد– خيلي سريع در مقابل تابش مستقيم آفتاب رنگ پريده مي‌شود.

6- براي تشخيص رنگ طبيعي الياف از رنگ مصنوعي و شيميايي يك فرش، اول به اين نكته توجه داشته باشيد كه رنگ شيميايي بسيار پررنگ و جيغ(!) است اما رنگ طبيعي پختگي دارد و كمتر به چشم مي‌آيد؛ دوم اينكه يادتان باشد موقع خريد حتما همراه خودتان يك تكه پارچه سفيد مرطوب يا يك تكه ابرخيس داشته باشيد و قبل از پرداخت پول، آن را روي فرش مورد نظرتان بكشيد؛ اگر رنگي شد يعني رنگ مصنوعي است.

7- وقتي گليم‌تان را با شامپو فرش مي‌شوييد، مراقب باشيد كه ريشه‌هاي گليم را هم خوب تميز كنيد. مراقبت از ريشه‌هاي گليم خيلي مهم است چون ريشه‌هاي پوسيده و كنده شده از ارزش گليم مي‌كاهد.