پرسش و پاسخ در باب فرش گلیم و تنوع فرش  گلیم

گفتگوی زینب کریمی دانشجوی کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر با فتحعلی قشقایی فر مدرس دانشگاه در مورد فرش گلیم و انواع آن

در مقالات دیگر با گلیم فرش چیست ؟ و انواع گلیم فرش آشنا شدیم .خالی از لطف نخواهد بود اگر در طی این مقاله با فرش گلیم و انواع ان به صورت یک مصاحبه علمی اگاه شوید.

فرش گلیم چیست؟

کریمی: فرش گلیم چیست و در کل به چه نوع بافته ای می توانیم عنوان فرش گلیم بدهیم؟

قشقایی فر: گلیم بافته ای تخت پود نما می باشد. فرش گلیم بافته ای دو روست و پشت و روی آن درست شبیه به هم است. تار یا چله ها در گلیم کاملا موازی و بدون زاویه کنار هم قرار می گیرند. در کل بافته های داری را می توان در سه دسته جای داد.

یک: بافته های تار نما که طرح و رنگ آن توسط چله چله ها ایجاد می شود و جاجیم و پلاس از این دسته هستند.

دو: بافته های پود نما که طرح و نقش آن توسط پود ایجاد شده و تار به هیچ عنوان دیده نمی شود که فرش گلیم از این دسته بافته هاست.

و دسته ی سوم که طرح و نقش توسط پیچاندن خامه های رنگی دور تارها به صورت زنجیری ایجاد می شود، این بافته یک رو می باشد و دارای آستر و رو می باشد که سوزنی و پیچ بافته ها در این دسته جای می گیرند.

در فرش گلیم پود به صورت شل و مواج به دور تارها به صورت زیگزاگ چرخیده می شود و بین تارها زیر و رو می شود و کاملا تار یا چله را می پوشاند. فرش گلیم نازک ترین و نرم ترین بافته در  بین بافته های تاری است به این صورت که اگر تمام بافته ها را با با یک ضخامت نخ کار کنیم فرش گلیم از همه نرم تر خواهد بود و تقریبا شبیه به پارچه است.

کریمی: انواع روش های ایجاد نقش در فرش گلیم به چه صورتی است؟

قشقایی فر: این بافته به روش مختلف ایجاد طرح و نقش می کند. ساده ترین نوع گلیم، فرش گلیم محرمات است که  رنگ ها ی مختلف به صورت نوار، نوار  در جهت عرض گلیم بافت راه راه ایجاد می کنند. این بافته هم به صورت دستی هم دستگاهی تولید می شود.

نوع دوم بافته ی چاک دار است که به آن بافت پله ای هم می گویند. در این شیوه بین دو رنگ در بافته یک چاک ایجاد می شود. بنابراین طول رنگ را کوتاه در نظر می گیریم تا چاک ها کوتاه شوند. این کار باعث استحکام در بافته می شود. بافت گلیم چاک دار یا پله ای و جاجیم در همه جا تقریبا معمول است که با نام های گوناگون و اغلب به صورت مشترک فرش گلیم شناخته شده است.

نوع سوم تار مشترک است که معمولا برای کم کردن چاک است.

نوع چهارم پود مشترک می باشد که طول چاک و خطوط عمودی در آن به حداقل رسیده است و به صورت تک قلاب و جفت قلاب بافته می شود.

الف: تک قلاب است که به صورت دو رو می باشد.

ب: جفت قلاب که بر خلاف تک قلاب دارای رو و آستر است.

نوع پنجم که بافت غیر همسطح است که بیشتر در کردستان رایج می باشد و دارای نقوش منحنی  است.

کریمی: آیا نقوش فرش گلیم فقط به صورت شکسته می باشند؟

قشقایی فر: خیر. در مناطقی مثل کردستان از نقوش منحنی هم در فرش گلیم استفاده می کنند. در عمده فرش گلیم ها از نقوش شکسته استفاده می شود اما در زمان صفویه و در کارگاه های سلطنتی فرش گلیم های ریز بافت و ظریفی بافته می شد  که از نقوش ختایی، اسلیمی و حتی گرفت و گیر استفاده می کردند. البته  این بافته ها مخصوص دربار بوده به علت استفاده از نخ ابریشم که سایر مردم به آن دسترسی نداشته اند.

کریمی: بافت فرش گلیم در دوره هخامنشیان به چه صورت بوده است؟

قشقایی فر: در دوره ی هخامنشی شیوه ی نقش دادن به پارچه به صورت بافت چاک دار پله ای بوده است.اگر در بافت از متریال نازک استفاده می شد کارکرد آن تن پوش می شد، بافته های با متریال متوسط برای رو انداز استفاده می شد و بافته های ضخیم بافت برای زیرانداز کاربرد داشته است که همه ی این بافته ها با تکنیک چاک دار پله ای بافته می شد ولی با متریال مختلف. بافته های بدست آمده از دوره ی هخامنشی و پس از آن که با نام پارچه معروف هستند فرش گلیم می باشند. که این اشتباه یعنی عنوان نکردن یا به غلط بافته ای را فرش گلیم نامیدن به یک صورت دیگر هم معمول است و آن عنوان فرش گلیم دادن به هر نوع بافته ی بدون پرز است.

کریمی: تفاوت انواع فرش گلیم و بافته های سوزنی در چیست؟

قشقایی فر: فرش گلیم یک بافته ی تخت پود نما است که پود به صورت زیگزاگ بین تارها زیر و رو می شود. قرار گیری تارها کنار هم و بدون زاویه است و پود بکار رفته در آن نقش استحکام بخش دارد. در گلیم محدودیت نقش در جهت عمودی وجود دارد و ایجاد نقش عمودی مهارت زیادی می طلبد. سوزنی یا پیچ که با نام های شیرکی پیچ، وارونه چین (دوره چین- در زبان قشقایی-)، ورنی، رندو...نیز خوانده می شود. در این شیوه ی بافت تار یا چله نسبت به گلیم فشرده تر  هستند و یک پود رنگی برای ایجاد نقش استفاده می شود که به صورت زنجیر  وار به دور یک جفت تار می چرخد و قطع نمی شود مگر اینکه نقش عوض شود. یک یا دو پود  از جنس تار نیز برای استحکام استفاده می شود درست مثل قالی. این بافته ها یک رو هستند و نسبت به فرش گلیم سفت تر و ضخیم تر است.سوزنی ها هیچ محدودیتی برای نقش و بافت ندارند.

سوزنی ها  با وجود داشتن گره یک بافته شبیه قالی هستند با این تفاوت که پرز ندارند.وجه اشتراک گلیم و بافته های سوزنی یا پیچ ها یا سوما ها نداشتن پرز است.

کریمی: آیا اطلاق اشتباه عنوان فرش گلیم در بین بافنده ها نیز مرسوم می باشد؟

قشقایی فر: خیر. در مراکزی که دو بافته ی گلیم و سوزنی را می بافند هیچگاه به سوزنی عنوان گلیم اطلاق نمی شود و بالعکس. این خطا در مناطق شهری و مناطق فروش و...به علت شناخت کم اتفاق می افتد. این اطلاق اشتباه گاهی حتی با عنوان "گلیم سوزنی" هم بیان می شود که کاملا اشتباه بوده چراکه این دو بافته هم از نظر ظاهری و هم تکنیک بافت با هم تفاوت دارند. در مناطق تولید از نظر اصول نامگذاری تفاوت قایل می شوند و هر بافته با عنوان صحیح با سایر بافته ها قابل تفکیک است.

کریمی: علت این اطلاق اشتباه بین سوزنی و فرش گلیم در چیست؟

قشقایی فر: اشتباهات مرسوم و عدم شناخت کافی از انواع بافت. افراد یا از نظر فنی و تکنیکی شناخت کافی ندارند،  چون شیوه ی انجام کار در هر بافته متفاوت از دیگری است، یا نامگذاری و طبقه بندی بافته ها در مناطق تولید را نمی شناسند.بافنده معمولا هر بافته را با اسم خاص خودش می شناسد مثلا به طور مستقل می گویند شیرکی پیچ. ومعمولا گلیم را به نام "گلیم"  می شناسند و سوزنی ها را با اسم خاص بیان می کنند.

کریمی: مناطق بافت سوزنی در ایران کدامند؟و کدام بافته در این مناطق معمول است؟

قشقایی فر: شمال غرب و در مناطق آذرباییجان و اردبیل که ورنی معمول است، جنوب غرب به خصوص قشقایی ها که رند معمول است، و در انواع، رند سیباما که تمام زمینه و گل ها به وسیله ی پود پیچ می خورد، و رند جاجیم گل که فقط نقوش گل در آن پیچ باف می شود و زمینه کرباس باف است-فقط پود است- مثل جاجیم، و جنوب شرق و کرمان و عشایر افشار  که شیرکی پیچ معمول است.

کریمی: چرا بافته های سوزنی به این نام خوانده می شوند؟

قشقایی فر: به علت شباهت ظاهری این بافته ها به سوزن دوزی.

کریمی: از نظر ساختاری چه تفاوت عمده ای بین گلیم و سوزنی هاست؟

قشقایی فر: سوزنی تخت پود سفت است و فرش گلیم تخت پود شل.

کریمی: راهکار پیشنهادی شما برای اطلاق عنوان صحیح به هر کدام از بافته های بدون پرز چیست؟

قشقایی فر: تالیف و تدوین کتب و مقالات با تحلیل عمیق می تواند در شناخت هر چه بهتر انواع بافته ها کمک کند. همچنین دوره های مختلف آموزشی برای فروشندگان و عرضه کنندگان می تواند در شناخت تفاوت ها موثر واقع شود، و البته نشست ها و همایش های علمی به شناخت ساختارهای فرش برای تولید و عرضه هر چه بهتر فرش ایران تاثیر فراوانی خواهد داشت.البته نیاید از نظر دور داشت که تکرار و تاکید در طبقه بندی و فن شناسی فرش به صورت صحیح و علمی در دانشگاه ها می تواند در شناخت صحیح و معرفی جایگاه هر یک از بافته ها راهگشا باشد.

کریمی: از مشکلات امروز گلیم برایمان بگویید خصوصا طراحی گلیم، و اگر راهکاری دارید بفرمایید.

قشقایی فر: فرش گلیم به صورت آکادمیک طراحی نداشته است و یا اگر بوده به صورت محدود و به نقوش صورت سینه به سینه به ارث می رسیدند. برای نظام بندی لازم است شیوه ای فراگیر را در نظر بگیریم.بنده یک شیوه طراحی کرده ام که در فرصت های آینده به آن خواهم پرداخت. شیوه ی بنده با رویکرد های سنتی و مدرن هر نوع نیاز را پوشش می دهد و کاملا آکادمیک است. این شیوه نیاز به مهارت خاصی ندارد-بالعکس طراحی سنتی که زمان و مهارت زیادی می طلبد- و برای همه کار با آن بسیار آسان خواهد بود. در مورد رنگرزی باید بگویم که که شیوه های سنتی هر روز کاهش می بابد و نیاز به تقویت دارد.گلیم به علت اینکه در بازار ها شناخته شده نیست-نسبت به فرش-باید معرفی شود و رونق بگیرد، تا برای بافنده هم سود داشته باشد و  تشویقی باشد برای بافت و احیا آن.

کریمی: و کارکرد های گلیم؟

قشقایی فر: فرش گلیم به دلیل داشتن قابلیت استفاده از آن به چند منظور مثل دیوارکوب، رو مبلی، فرش کردن زمین و...توجیه خوبی برای سرمایه گذاری است. همچنین از دیگر علل سرمایه گذاری میتوانم اشاره کنم به سختی کمتر نسبت به بافت قالی، سرعت بالاتر بافت، و البته برای کسانی که در آپارتمان ساکن هستند نیز مشکلات کمتری خواهد داشت.این هنر می تواند یک فرصت کارآفرینی برای کسانی باشد که به هنر های سنتی علاقمند هستند.