بافت گلیم در نقاط مختلف ایران

گلیم فرش بافی با پیشینه ای چندین هزار ساله یکی از هنرهای غنی ایران است. تنوع قومی و بومی که در ایران وجود دارد باعث شده است که هنر گلیم بافی در جای جای آن به صورت حرفه ای انجام پذیرد. قدیمی ترین گلیم ایرانی، گلیمی متعلق به دوره اشکانی است. گلیم به علت وزن سبکی دارد، کفپوشی ایده آل برای عشایر می باشد و جالب اینجا است که عشایر ایران، خود بزرگترین تولید کننده گلیم می باشند.

گلیم در عشایر فقط به عنوان کف پوش استفاده نمی شود و کاربردهای دیگری مانند رختخواب پیج، تزیین دیواره های چادر عشایری، خورجین و ... دارد. برای آشنایی بیشتر می توانید به مقاله انواع بافت های گلیمی مراجعه کنید. در این مقاله تعدادی از شهرهای ایران که در بافتن گلیم تبحر دارند، به شما معرفی می شوند. این مقاله در دو قسمت نوشته شده است.

گلیم فارس

عشایر قشقایی از برجسته ترین بافندگان به شمار می آیند و زیباترین گلیم را از نظر ظرافت بافت، زیبایی نقش و رنگ بندی منحصر به فرد را دارند. عشایر و روستاییان فارس برای بافت گلیم از دارهای افقی که جنس آن ها فلزی است، استفاده می کنند. از طرح های اصیل و سنتی در بافت گلیم استفاده شده و هم چنین برای رنگ کردن آن ها از مواد رنگ زای طبیعی استفاده می کنند زیرا این کار باعث عمر طولانی، ثابت ماندن رنگ، جلا و درخشندگی به گلیم می شود. محققان شهرت و اعتبار گلیم فارسی را مدیون زنان هنرمند قشقایی و تیره‌ی آردکپان از طایفه ی عمله، طایفه ی کشکولی کوچک و طایفه‌ی درّه شوری می دانند .فیروزآباد، ممسنی و داراب از مراکز مهم در تولید گلیم در استان فارس می باشند. 

گلیم بافی در لرستان

در استان لرستان گلیم بافی بیشتر از فرش بافی شهرت دارد. در این استان تنها عشایر نیستند که به این کار مشغول اند بلکه روستاییان و اهالی شهرهایی مانند: الشتر، خرم آباد، الیگودرز، کوهدشت و نورآباد نیز به بافت گلیم می پردازند. دارهای استفاده شده برای بافت گلیم در نقاط عشایر و کوچ نشین افقی هستند ولی در نقاط شهری و روستایی این دارها عمودی هستند و جنس آن از فلز می باشند. طرح و نقوش استفاده شده در این گلیم ها کاملا به صورت ذهنی و سنتی هستند و در اقصی نقاط کشور عرضه و به فروش می رسند.

سرپرست صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی لرستان می گوید: "لرها گلیم ‎ های مرغوبی می ‎ بافند، که بیشتر با رنگ های سیاه، سبز، آبی و سفید و نقوش خاص منطقه مشخص می ‎ شود." باباحسینی تصریح کرد: عشایر و بافندگان گلیم محدودیتی در اندازه گلیم نداشته و با توجه به نیاز خود گلیم را, در اندازه کوچک برای واگیره یا بزرگتر برای تزئین (گلیم ‎ چه) یا فرش بافت اند و استانداردی در این مورد وجود ندارد. گلیم ‎ها در اندازه رایج برای قالی هم بافته شده ‎اند که می ‎توان به ۷۰×۱۰۰، ۱۰۰×۱۵۰ سانتی‌متر, که به ذرع و نیم مشهور بوده و متداول‌ترین اندازه ‌است، ۲×۳ متر و ۳×۴ متر، کناره‌ها و… اشاره کرد.

گلیم های لر شباهت بسیاری به گلیم های قشقایی دارند اما می توان به چند روش آن ها را از هم تشخیص داد. ابتدا این که پشم استفاده شده در گلیم های لر زبرتر  و به رنگ قهوه ای است، شل ریسیده می شوند و در موقع لمس ضخیم به نظر می آیند اما پشم استفاده شده در گلیم هایی قشقایی به رنگ سفید می باشد. رنگ های استفاده شده در گلیم های لر تیره و محدود هستند اما گلیم های قشقایی تنوع رنگ بالایی دارند.مهمترین دست بافته های لرها، خورجین بزرگ است که برای نگهداری اثاث خانه از آن استفاده می کنند.

گلیم بافی در بلوچستان

بلوچ به معنی "تاج خروس" یا "شانه" است. مردمان سیستان و بلوچستان مانند سایر قوم های دیگر کوچ نشین بودند و در چادر زندگی می کردند. از گلیم به دلیل سبک بودن و حمل راحت به عنوان زیر انداز، نازبالش، کیسه های نمک و... استفاده می کردند. کار بافت گلیم به عهده بانوان هنرمند بلوچی است، آنان معمولا نقش ها را به صورت انتزاعی در ذهن خود می کشند و بعد روی زمینه گلیم می زنند. یکی از معروفترین و خاص ترین دست بافت های بلوچ، سفره است، که نقش ترنج در وسط آن دیده می شود و جنس آن از پشم شتر طبیعی است. آن ها "سفره "را برای جهزیه آماده می کنند و پیش پای عروس می اندازند.

سرتاسر گلیم هایشان از بافت راه راه تشکیل شده اند که در هر ردیف آن نقوش متفاوت از نظر طرح و رنگ به چشم می خورد که "میناخانی" نامیده می شود. رنگ های استفاده شده در گلیم های بلوچی عبارتند از: قهوه ای، قرمز تیره، شتری، آبی سیر، زرد، سبز و قرمز. مشخصه طرح های بلوچی رنگ های گرم است.

گلیم بافی در ترکمن

قبیله بزرگ ترکمن در ترکمنستان در شمال شرقی ایران، شمال افغانستان، شرق دریای خزر و در کشورهای ترکمنستان و ازبکستان زندگی می کنند. از اواخر قرن سیزده هجری گلیم و قالی های ترکمن مورد توجه محققین فرش قرار گرفت. ترکمن ها اغلب چادر نشین هستند به همین دلیل گلیم بافی و دست بافت هایی که با پشم درست می شود با نحوه زندگی آن ها مرتبط است. قالی بافی و گلیم بافی حرفه زنان ترکمن می باشد و آن را نسل به نسل از گذشتگان خود به ارث برده اند.

ترکمن ها سیاه چادر خود را با پشم بز و گوسفند می بافند و برای تزیین آن ها از نوارهایی بلند گلیم بافی استفاده می کنند که نقوش این بندهای محکم سنتی می باشد. یکی از ویژگی های خوب گلیم ترکمن تک پود بودن و سبک و محکم بودن آن است. آن ها مانند دیگر اقوام در گلیم های خود از نقوش جانوری و گیاهی و هم چنین از نقوشی که برگرفته از آداب و سوم و اعتقادات است بهره گرفته اند. گاهی چندین نقش را در یک مجموعه هشت ضلعی میبافند که به آن "گل" یا " گول" می گویند و عشایر فارسی زبان به آن حوض می گویند. گل ترکمنی در واقع همان ترنج است که در نقشه گلیم تکرار می شود. رنگ های به کار برده شده برای بافت این گلیم عبارتند از: نارنجی، آبی، سبز، سفید و زرد. بیشترین رنگ استفاده در گلیم های ترکمن رنگ قرمز با سایه روشن های مختلف است.

گلیم‌بافی در استان کهگیلویه و بویراحمد

گلیم های این استان از نظر بافت، طرح و رنگ شباهت زیادی به گلیم های استان فارس دارند. مناطق مهم تولید گلیم در این استان شهرهای بهمنی، دوگنبدان و بی بی حکیمه می باشد. از مراکز دیگر  گلیم بافی می توان به شهر های موردراز علیا، موردراز سفلی، گنجه کان، یوسف آباد، سپیدار و تنگ سرخ در نزدیکی یاسوج اشاره کرد.

نقش و طرح های گلیم این استان بسیار متنوع و متعدد است. در زیر به چند نمونه آن ها اشاره می کنیم.

نقش شانه: این نقش در بیشتر مناطق استان در بافت گلیم بکار می رود.

نقش لوزی: نقش لوزی در منطقه سادات محمودی بسیار رواج دارد.

نقش آغاجری: نقش آغاجری در گلیم های عشایر قشقایی نیز دیده می شود کارشناسان، مجاورت عشایر این استان با عشایر قشقایی را دلیل این اتفاق می دانند. نقش آغاجری همیشه در ترکیب بندی افقی گلیم به کار می رود.

دیگر نقوش بکار رفته در گلیم های این خطه عبارتند از: نقش پرنده، نقش دانه بیگی، نقش گل تهرانی، نقش خراسانی، نقش چهار پر، نقش لوزی و  نقش چنگ.

حاشیه گلیم های استان کهگیلویه و بویر احمد بسیار ساده است و تنوع کمتری در آن دیده می شود. معروف ترین حاشیه ها عبارتند از : حاشیه خراسانی، حاشیه هفت و هشت، حاشیه کتابی و حاشیه بندروی.

گلیم‌بافی در استان بوشهر

گلیم های بافت استان بوشهر نقوش بسیار زیبا و متنوعی دارند و این نقوش باعث شده است که آن ها  به عنوان یکی از زیباترین گلیم های ایران محسوب شوند.

نقش و طرح  بافته شده در گلیم ها عبارتند از: نقش حوض، دانه بیگی، آیینه گل، نقش خراسانی، آقاجاری، تهرانی و چنگ.

از مراکز مهم گلیم بافی در استان بوشهر می توان به شهرستان های دشتستان، دشتی، کنگان و گناوه نام برد. در روستای گنخک شیخا در شهرستان دشتی استان بوشهر نوع خاصی از گلیم بافته می شده است که مواد اولیه آن ترکیبی از پشم شتر و گوسفند بوده و به عنوان یک وسیله کاربردی و قابل استفاده در بین ساکنان این منطقه مورد استفاده قرار می گرفته است خاص بودن این  گلیم به این دلیل است که بافت آن کاملا ساده بوده و از هیچ نوع طرح و رنگی در آن استفاده نمی شده است.

گلیم‌بافی در استان زنجان

گلیم بافی در استان زنجان پشینه ای طولانی دارد به طوری که تولید انواع خورجین، جل اسب، نمکدان، قاشق دان، رختخواب پیج از انواع تولیداتی بوده است که در زنجان رواج داشته است. امروزه تولید انواع گلیم در ابعاد مختلف در روستاهای زنجان متداول است.

نقش ها و طرح های رایج در مناطق مختلف زنجان عبارتند از: هشت توك، پقل، سماوری، توسپاق (در زبان تركی به معنای لاك پشت است)، صندوق، اشگل(به معنای سه ترنج) یا تك گل(به معنای یك ترنج) و همچنین تركیبی همگون از نقوش حیوانی و گیاهی.

گلیم بافی در این استان هنری انحصاری در اختیار روستانشینان و عشایر است و بر حسب گروه های تولید کننده یا از روی منطقه تولید و شیوه بافت آن، به انواع گوناگونی تقسیم می شود.