تهیه رنگدانه ها در صنعت گلیم

هر رنگی که در طبیعت وجود دارد و از نظر فرم کشاورزی، بیولوژیکی یا معدنی، یک ماده رنگ طبیعی است. قدیمی ترین صنایع در دنیا، صنعت رنگرزی است که در ایران نیز سابقه طولانی دارد. متاسفانه رفته رفته با گسترش مواد مصنوعی این صنعت در برخی از شهرها بسیار کمرنگ شده یا از بین رفته است.

در روزگاران گذشته زنان و مردان برای بافت گلیم فرش مراحلی را باید طی می کردند تا گلیم به دست آید. با توجه به تنوع اقلیمی و قومی که در ایران وجود دارد بافت های گلیم و ابزارهای بافت آن نیز متنوع است. در آن زمان مواد اولیه بافت گلیم و فرش را از طبیعت پیرامون خود به دست می آوردند. به طور مثال نخ آن را طی مراحلی درست می کردند برای اطلاعات بیشتر به مقاله مراحل تولید نخ گلیم رجوع کنید. در این مقاله می خواهیم نوع رنگ ها، چگونگی بوجود آمدن آن ها، رنگ های پرکابرد و طرز تهیه آن را برای شما توضیح دهیم.

همانطور که می دانید رنگ ها به دوسته طبیعی و شیمیایی تقسیم می شوند.

گلیم فرش دست باف و ماشینی

رنگ های طبیعی

این رنگ ها شامل انواع رنگ های گیاهی، حیوانی و معدنی می شود. ذکر این نکته ضروری می باشد که رنگ های شیمیایی به هیچ عنوان جایگزین رنگ های طبیعی نمی شوند جلا، زیبایی و دوامی که رنگ های طبیعی دارند به هیچ عنوان رنگ های شیمیایی ندارند.

رنگ های طبیعی چگونه بدست می آیند؟

رنگ های طبیعی را از مواد رنگدار طبیعی استخراج می کردند که آن ها نیز به سه قسمت تقسیم می شوند.

1. مواد ملوّنه نباتی
2. مواد ملوّنه حیوانانی
3. مواد ملوّنه معدنی

مواد ملوّنه نباتی

گیاهانی که در طبیعت دارای رنگ هستند عبارتند از: روناس، حنا، نیل، اسپرک. چوب‌های زرد، پوست گردو، پوست انار، گل‌داوودی، تمشک جنگلی، گل همیشه بهار، تنه‌ی درخت گیلاس، زرشک، گل زبان گنجشک، ریشه‌ی چغندر، گل‌ختمی، برگ خیار، سماق، گل آفتاب‌گردان، زعفران، پوست پیاز، پوست پسته، زردچوبه و شب‌بو. رنگدانه ها از گل، برگ و ریشه این گیاهان استخراج می شود.

نکاتی جالب در مورد گیاه نیل

• نیل گیاهی است که ضخامت تنه آن 2 سانتیمتر است. 
• عمر گیاه نیل دو سال است. 
• بومی آسیای جنوبی است.
• به گیاه اقاقیا شباهت دارد و ریشه ای و بهم متصل است.
• در انواع مختلف رنگ آن فرق می کند.
• رنگ های سفید، صورتی و ارغوانی در طیف های مختلف از آن استخراج می شود.
• این گیاه یکی از باثبات ترین رنگ های طبیعی است.
• رنگ آبی سیر یکی از رنگ های قدیمی است که از برگ این گیاه به دست می آید.

گیاهانی که از برگ آن رنگ استخراج می شوند عبارتند از: برگ‌مو، برگ خیار، برگ‌های جوان گل‌داودی.

گیاهانی که از ریشه آن ها رنگ استخراج می شوند: ریشه‌ی گل‌ختمی، روناس. 

بعضی از رنگ ها در پوست میوه ها وجود دارند مانند: پوست‌پیاز، پوست گردو، پوست انار، پوست فندق و پوست پسته.

نکاتی جالب در مورد روناس

• رنگ قرمز از این گیاه بدست می آید
• محل رشد این گیاه از آسیای اصغیر تا چین است
• شدت رنگ قرمز روناس با سن گیاه فرق می کند ریشه های سه ساله به رنگ قرمز آجری و رنگ ریشه های هفت ساله ارغوانی سیر است.

مواد ملوّنه حیوانی

همان طور که از اسم آن پیداست برخی از رنگ ها از حشراتی موسوم به قرمز دانه ها بوجود می آیند. محل زندگی این نوع حشره در آسیا، اروپا، آفریقا و امریکای جنوبی است و اغلب بر روی درختان بلوط، سرو، کاج و کاکتوس لانه می کنند. برای بدست آوردن رنگ از این نوع حشره ابتدا آن را خشک کرده و به صورت پودر در آب و اسید های معدنی حل می کنند.

معروفترین قرمز دانه ها عبارتند از:

کرم ورمیلو: این حشره بر روی نوعی از درخت بلوط که در جنوب اسپانیا، جزایر کانادا و جزایر یونان میروید زندگی می کند. کرم اين حشره بيضي و قرمز رنگ است.
قرمز دانه هندی: این حشره بر روی شاخه های درخت انجیر هندی و عناب پرورش می یابد. رنگ آن ها کدر است و بیشتر در صنایع لاک سازی مصرف دارد.

قرمز دانه لهستانی: این حشره در گیاهی نام سلرانتوس در اروپای شرقی رشد می کند. کشورهاي لهستان و ليتواني و اوکراين از توليدکنندگان عمده اين حشره هستند.

شاید برایتان جالب باشد که در گذشته های دور در جنوب ایران، اهواز ، کناره های خلیج فارس و بلوچستان برداشت قرمز دانه مرسوم بوده است.

مواد ملوّنه معدنی 

رنگدانه هایی که از مواد معدنی بدست می آیند معمولا قابلیت جذب از طرف الیاف را ندارند. این رنگ ها بیشتر برای نقاشی روی سفال یا سرامیک مصرف می شود.
از این نوع رنگ ها برای رنگرزی پشم استفاده می کنند در این مقاله می توانید مراحل تولید نخ گلیم را مطالعه کنید.

رنگ های پرکاربرد در رنگرزی گلیم

رنگ اصلی و پرکاربرد که در رنگرزی نخ گلیم از آن استفاده می شود عبارتند از:

سبز:

از ترکیب دو رنگ زرد و آبی رنگ سبز بدست می آید. از برگ های درخت پسته و زیتون رنگ سبز روشن بدست می آید البته سبزی که مایل به زرد است. به طور کلی طیف رنگ های سبز از برگ درخت گردو، زیتون، بنفشه شیرین، نیل و پسته بدست می آیند.

رنگ نارنجی:

از ترکیب دو رنگ زرد و قرمز، نارنجی بدست می آید. رنگ قرمز آن از گیاه روناس و حشره قرمز دانه و رنگ زرد آن از برگ درخت مو استخراج می شود.از پوست درخت هلو هم میتوان رنگ نارنجی استخراج کرد.

سیاه:

از پوست انار برای بدست آوردن رنگ سیاه استفاده می شود. قهوه ای از پوست بادام برای استخراج رنگ قهوه ای استفاده می کنند. چای و تنباکو و گِل‌گِل آتشفشانی، هم در بدست آوردن رنگ قهوه ای موثر اند. زمان جوش این گیاهان در بدست آمدن رنگ های قهوه ای در طیف های گوناگون موثر است یعنی این که اگر زمان جوشیدن گیاه کم باشد رنگ قهوه ای روشن و اگر زمان زیاد باشد رنگ قهوه ای تیره بدست می آید.

رنگ های دیگری مانند سفید، زرد، نخودی،نیلی، قرمز و بنفش نیز از رنگ های پرکابرد در بافت گلیم و قالی هستند.